pedagodzyspecjalni
nauczyciele zajęć rewalidacyjno- wychowawczych
w Specjalnym Ośrodku Szkolno- Wychowawczym
w BrzozowieUzależnienia stały się w ostatnich latach zjawiskiem powszechnym i bardzo szkodliwym, a poziom wiedzy o ich szkodliwości nadal jest znikomy. Niniejszy referat daje przegląd ujemnych skutków uzależnienia przez matkę dla zdrowia i życia dziecka w okresie ciąży i po urodzeniu, wykazując zagrożenie zaburzeniami rozwoju.
Dziecko w okresie pre- i postnatalnym jest szczególnie narażone na szkodliwe skutki różnych uzależnień. Do których zalicza się:
-alkoholizm;
-kofeina;
-palenie papierosów;
-narkotyki;
Alkoholizm
Nazwa „alkohol” pochodzi z języka arabskiego al-kuhl bądź al-kahul i oznacza delikatny puder, proszek do malowania powiek albo wysublimowaną delikatną substancję do upiększania, malowania.
Alkohole należą do związków chemicznych, pochodnych węglowodorów hydroksylowych. Obecnie alkohol najczęściej znany jest w postaci płynnej, jako bezbarwna ciecz o charakterystycznym zapachu i smaku, o odurzającym działaniu na psychikę ludzką. Alkohol etylowy jest trucizną protoplazmatyczną działającą przede wszystkim narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy. Spożywanie alkoholu w nadmiarze stanowi częstą przyczynę zatruć, gdyż szybko przedostaje się do krwi, która rozprowadza go do wszystkich narządów ciała. Najwyższe stężenie alkoholu we krwi występuje po około dwóch godzinach po jego spożyciu. Po dłuższym jego używaniu w nadmiernych ilościach dochodzi do stłuszczenia i marskości wątroby ,przewlekłych stanów zapalnych przewodu pokarmowego ,uszkodzenia gonad oraz upośledzenia czynności ośrodkowego układu nerwowego.
Alkohol jako zagrożenie cywilizacyjne i społeczne jest przyczyną powstawania wielu wad rozwojowych u dzieci. Spożycie alkoholu przez kobiety ciężarne zmniejsza się. Dzieje się tak głównie wskutek wzrostu poziomu świadomości kobiet. Jednak nadal co czwarta kobieta pije regularnie alkohol w czasie ciąży. Alkoholizm matki ma podwójnie niekorzystny wpływ na dzieci. Często partner alkoholiczki jest także uzależniony.
Kojarzenie się w pary osób o podobnych skłonnościach powoduje nie tylko zdwojenie materiału genetycznego ale i predysponuje dziecko do popadnięcia w alkoholizm.
Szkodliwy wpływ alkoholu na płód to również zwiększone ryzyko poronienia, wyższa umieralność okołoporodowa noworodków, a także częstsze występowanie wad wrodzonych ośrodkowego układu nerwowego. Mózg płodu jest najbardziej podatny na niszczące działanie alkoholu w okresie najszybszego rozwoju –w pierwszym trymestrze ciąży, kiedy tworzą się narządy. Przewlekły alkoholizm matki powoduje uszkodzenie mózgu w okresie prenatalnym. U noworodków, matek pijących podczas ciąży, obserwowano bezpośrednio po urodzeniu obecność objawów zespołu abstynencyjnego (drżenia, wzmożone napięcie mięśniowe, osłabienie, zaburzenia snu, płaczliwość, trudności w ssaniu itp.).
Najpoważniejszym powikłaniem spożywania alkoholu podczas ciąży jest jednak, tzw. alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol Syndrome - FAS). Charakteryzuje się on niską wagą urodzeniową i złym stanem ogólnym noworodka (m.in. częste wady serca, deformacje stawów), opóźnieniem rozwoju psychomotorycznego oraz obecnością licznych wad rozwojowych (głównie twarzy i układu kostno-stawowego). Objawom tym towarzyszą różnego rodzaju zaburzenia neurologiczne oraz obniżenie sprawności intelektualnej i zaburzenia zachowania. Do rozpoznania FAS wystarczy stwierdzenie mniejszego wzrostu, wagi ciała i obwodu głowy (<10 perc.), zaburzeń rozwojowych twarzy (małogłowie, małoocze, krótka szczelina powiekowa, wygładzenie górnej wargi z wąskim obszarem czerwieni, słabo wykształcona lub nieobecna rynienka wargowa podnosowa, duży podbródek) oraz niedorozwoju umysłowego . Zmiany są efektem bezpośredniego, teratogennego działania alkoholu na płód. Alkohol powoduje bowiem m.in. niedotlenienie płodu (skurcz naczyń pępowinowych), niedobory hormonalne, a także hamuje rozmnażanie się i różnicowanie komórek płodowych. Najsilniejsze teratogenne działanie alkoholu występuje w czasie pierwszych 6 tygodni ciąży.
Alkoholowy zespół płodowy stanowi trzecią co do częstości wadę wrodzoną płodu i ustępuje jedynie zespołowi Downa i rozszczepowi kręgosłupa.
Kofeina
Bardzo częste picie mocnej kawy i herbaty należy do najbardziej rozpowszechnionych i tolerowanych nawyków naszej cywilizacji. Nawyk ten jest społecznie akceptowany i stał się modny w wielu grupach zawodowych kulturowych i społecznych. Podstawowym surowcem, z którego otrzymuje się kofeinę, są ziarna kawy i liście herbaty. Do mniej znanych należą liście kakaowca oraz orzeszki kola. Oba słowa „kawa” i „kofeina” pochodzą od arabskiego słowa gahweh.
Kofeina jest uznawana za najlepszy psychostymulant ze wszystkich środków leczniczych. Ma właściwości pobudzające korę mózgową, uaktywnia ją, usuwa lub obniża poczucie zmęczenia fizycznego i psychicznego ,powoduje wzmożony nastrój ,wzrost świadomości ,aktywności i bezsenność. Przyspiesza akcję serca i poprawia samopoczucie, pobudza ośrodki nerwowe w rdzeniu przedłużonym, poprawia ciśnienie krwi, pobudza ośrodek oddechowy. Kofeina w nadmiarze może być trucizną dla komórek mózgowych. Uodparnia ona organizm przed znieczuleniem i narkozą. Używki eliminują z procesów biochemicznych magnez-pierwiastek życia, który aktywizuje ponad 300 reakcji zachodzących w naszym organizmie. Niesłodzona kawa niszczy zupełnie witaminę B1. Mocna kawa po krótkim pobudzeniu, może powodować obniżenie stężenie cukru we krwi i wtórnie –senność.
Picie kawy i mocnej herbaty w ciąży należy ograniczyć. Kofeina zawarta w kawie, herbacie, coca-coli przedostaje się do układu krążenia dziecka. Jej nadmiar może powodować poronienia oraz zaburzenia czynności serca u noworodka, a nawet drgawki. Problem, czy nadużywanie kawy i herbaty może doprowadzić do uszkodzenia płodu, nie został definitywnie rozstrzygnięty. Doświadczenia na zwierzętach prowadzą do wniosku, że należy zachować ostrożność w używaniu kofeiny. Obserwacje na ludziach wykazały, że kofeina może szkodliwie wpływać na przebieg ciąży. W stanach niepłodności zarówno u kobiet jak i mężczyzn zaleca się eliminowanie kawy i środków kofeinowych.
Tytoń
Nałóg palenia papierosów i jego skutki dla matki i rozwijającego się płodu to jeden z ważnych problemów współczesnego położnictwa
Podzielone są zdania, który ze szkodliwych składników dymu papierosowego jest najgroźniejszy dla płodu. Tytoń i dym tytoniowy są kompleksem ponad 4 tysięcy substancji, z tego ponad 40 to substancje rakotwórcze. Szczególną uwagę zwraca się na tlenek węgla, którego stężenie we krwi pępowinowej jest o 10-15% wyższe niż we krwi matczynej. Może on bezpośrednio uszkadzać komórki, w ciąży zatem hamować wzrost płodu. Łączy się także z hemoglobiną, zmniejszając zdolność krwinek czerwonych do transportu tlenu. Cyjanek powstający w wyniku palenia papierosów bezpośrednio działa toksycznie na komórki i hamuje wzrost płodu. Nikotyna łatwo i szybko przechodzi przez łożysko, a jej eliminacja ze środowiska płodowego przebiega wolniej niż z ustroju ciężarnej. Mówiąc inaczej, płód wypala więcej papierosów niż sama matka. Gdy ciężarna zaciąga się dymem, tętno płodu natychmiast skacze ze 130 do 180 uderzeń na minutę. Nikotyna silnie obkurcza naczynia, wywiera wpływ na OUN (ośrodkowy układ nerwowy) oraz mięśnie szkieletowe. Substancje chemiczne z dymu papierosowego przechodzą bezpośrednio z krwią matki poprzez łożysko do układu krwionośnego dziecka. Następuje zwężanie naczyń krwionośnych, przez co łożysko jest niedostatecznie ukrwione i dziecko dostaje zbyt małą ilość tlenu. Dziecko cierpi na niedotlenienie i cały cykl wzrostowy i żywieniowy ulega zaburzeniu. Mogą nastąpić komplikacje porodowe. Dziecko może mieć wady serca, centralnego układu nerwowego.
Palenie papierosów wpływa nie tylko na wystąpienie wad i zaburzeń metabolicznych u płodu, przyczynia się również do nieprawidłowego przebiegu samej ciąży. Wykazano związek między paleniem w ciąży a większym ryzykiem wystąpienia porodu przedwczesnego, przedwczesnego odpłynięcia płynu owodniowego, łożyska przodującego oraz przedwczesnego oddzielenia się łożyska. Stany te wiążą się często z ukończeniem ciąży przed 37. tygodniem i współwystępowaniem wcześniactwa z zahamowaniem wewnątrzmacicznego wzrostu, co znacznie pogarsza rokowanie dla urodzonego dziecka. Stan przewlekłego niedotlenienia nie pozwala rozwijać się właściwie. Noworodek bywa niedożywiony. Waży o 200-300 g mniej niż dzieci rodziców niepalących albo przychodzi na świat jako wcześniak, a zatem:
- jest słabszy, występują u niego zaburzenia układu sercowo-naczyniowego i przemiany materii,
- miewa kłopoty z oddychaniem, bo jego płuca nie są w pełni gotowe do podjęcia swej funkcji,
- może mieć wady wrodzone,
- czasami nagle umiera (tzw. nagła śmierć łóżeczkowa często wiąże się z nałogiem rodziców).
Jeżeli wcześniactwo jest znaczne, w późniejszym wieku mogą pojawić się problemy ze wzrokiem, słuchem, uczeniem się czy zachowaniem. Część wcześniaków cierpi na dziecięce porażenie mózgowe.
Badania eksperymentalne prowadzone na zwierzętach wykazały, że niektóre składniki dymu nikotynowego wywołują wady wrodzone u szczurów. Podawanie ciężarnym myszom, szczurom, czy chomikom zawartego w dymie papierosowym kadmu powoduje deformację płodu głównie w obrębie głowy i kończyn. Pojawiała się przepuklina mózgowa, wodogłowie, jednostronny lub dwustronny brak oczu, niedorozwój lub całkowity brak żuchwy oraz rozczep podniebienia.
Badania potwierdzają że palenie papierosów jest przyczyną 36% przypadków zahamowania wewnątrzmacicznego wzrostu płodu i około 14% porodów przedwczesnych w krajach rozwiniętych. Zahamowanie wewnątrzmacicznego wzrostu płodu to tylko jedno z wielu zaburzeń wyrządzonych przez dym tytoniowy w organizmie rozwijającego się płodu. Zauważono niekorzystny wpływ palenia na kształtowanie się pęcherzyków płucnych oraz częstsze występowanie hipoplazji oskrzeli u dzieci palaczek, częstsze występowanie oponiaków u dzieci. Istotnie statystycznie częściej potomstwo palaczek rodzi się z rozszczepem warg lub podniebienia, więcej również rodzi się w tej grupie dzieci ze stopami szpotawymi. U noworodków matek palących zauważono podwyższone stężenie hemoglobiny F (>77%), co jest prawdopodobnie czynnikiem etiologicznym nagłej śmierci noworodków, częściej u noworodków kobiet palących stwierdzano policytemię.
Reasumując, palenie papierosów w ciąży niekorzystnie wpływa na stan urodzeniowy noworodka. Przyczynia się do powstawania wad wrodzonych, niskiej masy urodzeniowej i jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób układu krążenia i metabolicznych.
Narkotyki
Podobnie jak alkohol, nikotyna, czy kofeina narkotyki, które zażywa matka mają wpływ na nienarodzone dziecko. Narkotyk przenikając przez łożysko może je uszkadzać i przez to zaburzać dopływ krwi do płodu. Wszystko to spowoduje zmniejszony dowóz potrzebnych dziecku składników i niekorzystnie wpłynie na jego rozwój. Może spowodować powstawanie różnych wad u dziecka, może też być przyczyną różnych powikłań w trakcie trwania ciąży takich jak poronienie lub przedwczesny poród. Zażywając regularnie narkotyki matka uzależnia dziecko, zanim przyjdzie ono na świat.
Większość narkotyków przedostaje się przez łożysko do krwioobiegu dziecka. Dostają się one również do mleka matki. Niektóre z nich mogą przyczynić się do urodzenia dziecka z defektem - dotyczy to szczególnie ich wpływu na płód w pierwszym trymestrze ciąży. Narkotyki mogą spowodować np. przedwczesny poród, osłabiając tym samym szansę dziecka na przeżycie. Wskazane jest zachowanie pewnej formy regularnego stylu życia; dotyczy to również przyzwyczajenia do narkotyków. Możesz zapobiec w ten sposób przedwczesnemu porodowi lub zahamowanemu rozwojowi dziecka.
Wobec tego, jeżeli używasz narkotyki - nie przerywaj tego nagle.
Kokaina
Narkotyk ten jest najniebezpieczniejszym środkiem odurzającym dla kobiety w ciąży. Bardzo często używanie kokainy jest przyczyną urodzenia martwych płodów.
Defekty: Dziecko w łonie matki może doznać porażenia na skutek nagłego wzrostu ciśnienia krwi. Zwężenie naczyń krwionośnych w obrębie łożyska i macicy sprawia, że do płodu dociera znacznie mniej tlenu oraz substancji odżywczych. Jest to jedną z przyczyn odklejenia się łożyska od ścianki macicy, porodu przedwczesnego lub urodzenia martwego płodu.
Poród i efekty poporodowe: Przyczyną martwego porodu zazwyczaj jest wcześniejsze odłączenie się łożyska. Używanie kokainy (w jakikolwiek sposób) może spowodować przedwczesny poród i opóźniony rozwój dziecka. Dzieci uzależnionych od kokainy matek przeważnie łatwo się denerwują, dostają drgawek oraz nie reagują na przytulanie.
Amfetamina
Efekty stosowania amfetaminy przypominają skutki działania kokainy. Dodatkowo może ona powodować zaburzenia rozwoju serca i układu żółciowego. Przypuszczalnie amfetamina przyczynia się do powstania u dziecka rozszczepu podniebienia, zaburzenia rozwoju uzębienia oraz wzrostu.
Ekstaza
Niewiele wiadomo o wszystkich negatywnych skutkach działania ekstazy. Wiadomo jednak, że używanie jej przez kobietę w ciąży prowadzi do zaostrzenia stanów zapalnych przydatków oraz obniża ogólną odporność immunologiczną organizmu.
Opiaty
Defekty ciąży: Nie uzyskano dowodów na to, że opiaty w sposób bezpośredni szkodzą nienarodzonemu dziecku, ale często robią to zanieczyszczenia zawarte w „towarze". Narkotyk przenika przez łożysko, w związku z czym serce płodu bije wolniej; powstaje również stan uzależnienia.
Poród i efekty poporodowe: Styl życia osoby uzależnionej od opiatów jest często (50% przypadków) przyczyną przedwczesnego porodu i opóźnionego rozwoju dziecka. Jeżeli matka nagle przerwie, z jakiejkolwiek przyczyny, branie opiatów - bardzo cierpi na tym nienarodzone jeszcze dziecko: następuje jego niedotlenienie, może dojść do przedwczesnego porodu.
Marihuana
Mimo, iż brak jest jednoznacznych dowodów na to, że marihuana uszkadza płód, to kobiety ciężarne i karmiące piersią powinny pamiętać, że THC przedostaje się przez łożysko do płodu oraz do mleka matki. W organizmie dziecka THC jest przez długi czas metabolizowane w związku z czym dzieci są ospałe, co pośrednio negatywnie wpływa na dalszy ich rozwój zarówno fizyczny, jak i psychiczny.
Paląc marihuanę warto też pamiętać o tym, iż w dymie gandzi jest wiele substancji karcinogennych (rakotwórczych) - więcej nawet niż w dymie papierosowym.
Środki wziewne (kleje i rozpuszczalniki)
Wdychanie rozpuszczalników przez kobiety w ciąży powoduje swobodne ich przenikanie przez łożysko do krwiobiegu dziecka, Nie stwierdzono wprawdzie jednoznacznych dowodów uszkodzeń u nienarodzonych dzieci, ale wiąże się to jedynie z niedostateczną liczbą przeprowadzonych badań.
Opiaty i leki psychotropowe stosowane przez kobiety uzależnione, wywołują u 60 do 90% tej populacji zaburzenia miesiączkowania, głównie pod postacią pierwotnego lub wtórnego braku miesiączki. Jest to wynikiem okresowego hamowania wydzielania gonadotropin przysadkowych przez opiaty i leki psychotropowe. Kobiety te z reguły nie pamiętają daty ostatniej miesiączki. Stąd rozpoznanie ciąży w tej grupie kobiet jest często przypadkowe, a sama ciąża już nieraz zaawansowana. Wynika to z faktu, że objawy wczesnej ciąży takie jak: nudności, wymioty, osłabienie, bóle głowy mieszczą się w zespole objawów głodu narkotycznego. W tym okresie (I trymestr) narkomanki zwiększają zwykle dawki narkotyku, łagodząc wyżej opisane objawy, nie podejrzewając możliwości zajścia w ciążę w wyniku przypadkowej w takich warunkach owulacji. Należy podkreślić, że cykle owulacyjne występują w tej grupie kobiet w okresach zmiany rodzajów stosowanych środków i ich dawek, oraz w okresach odstawienia opiatów.
Prowadzenie ciąży - Jeżeli kobieta uzależniona zajdzie w ciążę, jej płód jest biernie uzależniony, ponieważ opiaty i inne stosowane przez ciężarną środki uzależniające przenikają bez trudności przez barierę łożyskową.
Mimo głębokiego uzależnienia, niektóre ciężarne-uzależnione same zgłaszają się do Poradni K celem prowadzenia ciąży. Zadaniem położnika jest na pierwszym miejscu pomoc i opieka w ciąży według obowiązujących zasad i przepisów. Oczywista jest konieczność współpracy z psychiatrą i psychologiem. Nie można podejmować prób odstawienia środków uzależniających w sposób nie znajdujący akceptacji ciężarnej-narkomanki. Bezskuteczne jest zamykanie w domu i izolowanie od otoczenia. Niewłaściwe postępowanie najczęściej prowadzi w tych przypadkach do zespołu głodu narkotycznego i grozi:
- możliwością poronienia,
- wystąpienia porodu przedwczesnego, a nawet w skrajnych przypadkach może dojść do przedwczesnego oddzielenia się łożyska.
Częste w tym stanie są także próby samobójcze. Próbę przerwania ciągu narkotycznego można podjąć jedynie w wyspecjalizowanym oddziale detoksykacyjnym szpitala psychiatrycznego. Postępowanie detoksykacyjne musi być prowadzone bardzo ostrożnie, gdyż nagłe odstawienie narkotyków (głównie opiatów), powoduje wyżej opisany zespół głodu narkotyków tak u ciężarnej jak i u płodu.
Uzależnienia od środków toksycznych stanowią niewątpliwie poważny problem społeczny XXI wieku. Wychodząc naprzeciw społecznemu zapotrzebowaniu należy podejmować działania mające na celu rozpowszechnianie profilaktyki uzależnień. Biorąc pod uwagę wpływ zagrożeń wynikających z uzależnień, działania profilaktyczne powinny mieć szeroki wymiar szczególnie wśród kobiet planujących potomstwo. Uświadamianie należy rozpoczynać już wśród młodzieży szkolnej, która powinna poznać wpływ uzależnień na rozwój dziecka w okresie pre i postnatalnym.
Opracowanie: Mgr Dorota Surmacz
Mgr Elżbieta Koszarska
Bibliografia:
- Kędzierscy: „Ekologiczna profilaktyka chorób uwarunkowanych przez czynniki środowiskowe”.
- Cz. Cekiera: „Ryzyko uzależnień”.
- L. Marianowski: „Od poczęcia do narodzin”.
- Encyklopedia Zjawisk XXI wieku.
- Cz.Cekiera, W.Zatoński: Palenie tytoniu wolność czy zniewolenie?
- K.Markiewicz: Papierosy a zdrowie. PZWL.
- Mózgowe porażenie dziecięce. Pod red. R.Michałowicza. PZWL.
- Strony internetowe poświęcone tematyce.
